سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان با مساحت 180،726 کیلومتر مربع، 5,2 میلیون نفر جمعیت و تراکم 22 نفر در کیلومتر مربع دومین استان بزرگ ایران است. این استان از شرق با افغانستان و پاکستان هم‌مرز است و منابع آبی مشترکی با آن ها دارد.
دشت سیستان (شامل 5 شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز با مجموع جمعیت بیش از 400 هزار نفر) دارای وسعتی حدود 15197 کیلومتر مربع و ارتفاع متوسط 478 متر از سطح دریا است. اقلیم منطقه گرم و خشک بوده و وزش بادهای مداوم، خاصه باد 120 روزه که از نیمه اردیبهشت تا نیمههای شهریور ادامه دارد از اختصاصات اقلیمی منطقه است.
منطقه سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان و یکی از خشک‌ترین مناطق ایران در منتهی‌الیه یک حوضه آبی مشترک با افغانستان واقع شده است. این منطقه شامل سه واحد جغرافیایی فرعی است: (1) دشت علیای دلتای درونبوم رود هلمند (هیرمند)، که بخش اعظم آن خشک شده و برای کشاورزی استفاده می‌شود؛ (2) تالاب‌ها (هامون) که دشت دلتای سفلی را پوشش می‌دهد و (3) یک دریاچه زیاده‌شور (گودزره) در پایین‌ترین بخش حوضه.
تالاب‌های هامون مجموعه تالاب‌های فرامرزی در مرز ایران-افغانستان است و شامل سه دریاچه است: هامون هیرمند (کاملاً در ایران)، هامون صابوری در مرز و مشترک بین دو کشور، و هامون پوزک، که تقریباً به‌طور کامل داخل خاک افغانستان است. علاوه بر این، این تالاب‌ها بخش لاینفک فضای اجتماعی و فرهنگی منحصر‌به‌فرد این منطقه هستند.
تالاب هامون
تالاب هامون مشتمل بر دریاچه، برکه‌ها و باتلاقهایی است که سطح آن مرتباً در حال نوسان و تغییر است. وسعت هامون در شرایط حداکثر آبگیری حدود 5700 کیلومتر مربع بوده که از این مقدار 3820 کیلومترمربع آن متعلق به ایران است. دامنه عمقی هامون بین 1 تا 7 متر است. در منطقه سیستان، سه هامون به نامهای پوزک، صابری و هیرمند قرار دارد. این هامونها به طور مجزا از منابع آبی جداگانه تغذیه میشوند ولی در زمان حداکثر آبگیری به هم میپیوندند.
میانگین بارندگی سالانه در حوضه سفلی سیستان حدود 5/53 میلی‌متر است. حیات، من جمله حیات انسان، تنها در صورت جریان ورودیِ آب از بیرون منطقه امکان‌پذیر است.
علاوه بر این، از مشخصه‌های اصلی منبع آبی رود هلمند نوسانات آن است. در حال حاضر، و از سال 2000 تا کنون، شرایط زیست‌محیطی تالاب‌ها شاهد خشکسالی شدیدِ نوزده ساله‌ای بوده که هنوز مشخص نیست به پایان رسیده باشد. رود هلمند بارها مسیر و نهرهای خود را تغییر داده و موجب مهاجرت انسان‌ها برای دسترسی به منابع آب فراوان و مزایای حاصل از این رودخانه شده است. علاوه بر این، هیچ جریان خروجی از انتهای دریاچه وجود ندارد زیرا آب در اثر تبخیر از بین می‌رود. خشکسالی‌ها و طغیان‌های رود، سکونت انسان و زندگی طبیعی در طول تاریخ به دلیل این شرایط سخت دچار مشکلات متعددی شده است.
تالاب‌های هامون در منطقهای بسیار خشک واقع شده و کاملاً به منابع آبی رودخانه هیرمند در افغانستان وابسته هستند.
تالاب هامون در گذر زمان
دلایل اصلی بروز چالشهای محیط زیستی در منطقه:
- کاهش بارندگی
- سوء مدیریت آب در حوضه سیستان
- تغییرات آب و هوایی
تبعات چالشهای محیط زیستی در منطقه:
- تهدید زیست بومهای تالابی (گونههای گیاهی و جانوری)
- تهدید جدی معیشت ساکنان منطقه به دلیل نوسان آب رودخانه و خشک شدن تالاب و همچنین کاهش بارندگی
- کاهش منابع آبی تخصیص‌یافته به محیط زیست و وقوع تبعات وسیع و ناگوار زیست‌محیطی از قبیل شورشدن، طوفان ماسه، شیوع بیماریهای میکروبی، بیابانزایی، نابودی تالاب‌ها و از بین رفتن تنوع زیستی منطقه
- قرارگیری زابل در فهرست آلودهترین شهرهای جهان از منظر سازمان بهداشت جهانی (WHO)
- تأثیرات منفی بر فعالیتهای اقتصادی، اشتغال و دستیابی به معیشت پایدار